ANNA'S JAREN (235) - Grimmig

Hoorspelen op de radio. Soms speelden wij mens-erger-je-niet. Als hij zijn ogen kon openhouden na een dag zich het schompes werken, las Jan de krant en praatte ons bij. Als hij er was. Elke derde week was hij voor het avondeten al de deur uit om de vroege nachtdienst in te gaan. Rieka had nog altijd wat te doen, de kleine Karel verzorgen, wassen, sokken stoppen. Op maandag wasdag, heet water halen bij de waterstoker. Vaak ook nog wasjes tussendoor. Jan kon Rieka’s geploeter niet langer aanzien en kocht een wasmachine voor haar, een Vélo, bestaande uit een houten kuip waarin een schoep draaide. Aan de kuip zat een wringer geklemd.

Ik las, tekende of puzzelde wat, het duurde niet lang meer tot er huiswerk kwam. En er was tijd voor gezellige gesprekken, vooral als Anna er was.

‘You talk too much, Anna,

you talk too much’.

Die gesprekken gingen nooit of te nimmer over seks, dat was onbetamelijk. Een juffrouw van de christelijke school viel op straat in katzwijm toen zij op een muur twee concentrische cirkels zag, doorsneden door een verticale middellijn. De krijtdecoratie droeg het bijschrift ‘kut’. Zodra Rieka maar de geringste aanstalten maakte om iets te beginnen wat op voorlichting ging lijken, floot Jan tussen de tanden en slikte zij haar woorden in. Ach, zolang er nog jongens als Niekie rondliepen, kwam je wel het een en ander te weten, op de verkeerde manier. En ik hoorde Jan op een keer de slaapkamertjes op tweehoog benoemen als ‘kloterige, kleine kutkamertjes, waar je je kont niet kan keren’. Dat was toen er werd gestaakt en er op van alles werd gescholden en meestal niet zo mooi allitererend.

Cocoonen, al kende je die uitdrukking niet. De bevolking die nog nabeefde van de laatste oorlogschok, zag de dreiging in de wereld alsmaar toenemen. De paranoia sloeg toe, het communisme werd in het Westen obsessief bestreden en de koude oorlog warmde met de dag op. Je kon geen radio aanzetten, geen krant inzien, of het ging erover. De wapenwedloop kreeg een extra impuls doordat de Amerikanen de waterstofbom in productie namen. Korte tijd later werd de atoomdeskundige Klaus Fuchs veroordeeld tot veertien jaar gevangenisstraf voor het verraden van nucleaire geheimen aan Rusland. Hij dacht hiermee een stabilisatie te bereiken in de verhoudingen.

In de DDR werd de Stasi opgericht, de binnenlandse veiligheids- en inlichtingendienst die het dagelijks leven in het land snel in zijn greep kreeg. Politieke opponenten werden gechanteerd en belemmerd in loopbaan en privéleven. De kunstwereld werd onder druk gezet, in verenigingen en groeperingen werd geïnfiltreerd. Toonaangevende schrijvers werkten samen met of spioneerden voor de Stasi.

Tot in de jaren tachtig groeit het netwerk van informanten, zowel in de DDR als in de Bondsrepubliek. Aan het einde van de DDR, in 1989, wordt het aantal medewerkers geschat op 91 duizend en het aantal informanten op tweehonderdduizend. Eén op de vijftig inwoners van de DDR werkt dan samen met de Stasi, die qua werkwijze is te vergelijken met de Gestapo, die het ‘slechts’ moest doen met één medewerker op de tweeduizend inwoners.

In Nederland loert de BVD op mogelijke spionage vanuit Oost-Europa en houdt de Communistische Partij in de gaten. Prominenten worden gevolgd en afgeluisterd. Drees geeft opdracht alert te zijn op ambtenaren met communistische sympathieën en het wordt ambtenaren verboden lid te zijn van de CPN of de communistische vakbond EVC.

Later legt de BVD een lijst aan van staatsgevaarlijke personen, hoofdzakelijk communisten. Voor nuancering is er geen ruimte, wie communistische opvattingen heeft, is voor Rusland. In geval van dreiging zal hij bij voorbaat worden opgepakt.

In de Sovjet-Unie werd de in 1947 afgeschafte doodstraf weer ingevoerd voor verraders van het vaderland, spionnen en saboteurs. In Amerika werd de jacht op de rooien met de dag grimmiger. De tot dan toe onbekende senator Joseph McCarthy beweerde een lijst met meer dan tweehonderd namen te hebben van communisten die werkten bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Journalisten die bewijzen wilden, werden geconfronteerd met smoesjes. McCarthy krabbelde wel terug, opeens was het aantal nog geen zestig. Hij sprak zichzelf vele malen tegen en kwam met details die van geen kant klopten. Desalniettemin pakte de pers groot uit over zijn beweringen en de heksenjacht op communisten, het mccarthyisme, was een feit. 

Elyesa Bazna, alias Cicero
(Foto: Wikipedia)

En er was die oorlog die voorbij heette. Anton van der Waals werd geëxecuteerd op de Waalsdorpervakte. Spionage was een hot item. Kranten meldden daarom ook nog dat de Duitsers in 1943 de beschikking hadden gekregen over uiterst belangrijke geallieerde oorlogsgeheimen door in totaal driehonderdduizend Engelse pond te betalen aan de huisknecht van de Britse ambassadeur in het neutrale Turkije. Een zakenman uit Istanboel, die beroemd werd als Cicero. Hij slaagde erin documenten op de ambassade te fotograferen en de films door te spelen aan de Duitsers, die daardoor onder meer op de hoogte kwamen van de ophanden zijnde Operatie Overlord, de invasie die begon met D-day. Cicero fotografeerde alles wat hij te pakken kon krijgen en speelde dat direct door voor veel geld. Dat verborg hij onder het vloerkleed van zijn kamer in de bediendenvleugel van de ambassade. Hitler beloofde hem een villa als de oorlog voorbij zou zijn. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Von Ribbentrop, vond de documenten ‘te mooi om waar te zijn’ en er ontstond onenigheid in Berlijn of het geen spelletje van de Engelsen was. De Amerikanen kregen er lucht van dat er werd gespioneerd en positioneerden een contraspionne op de Duitse ambassade. Britse veiligheidsagenten vertrokken naar Ankara. Cicero voelde dat er naar hem werd gezocht, hij wiste alle sporen en bracht het geld naar de bank. Het leven op de Britse ambassade ging gewoon verder, het lukte Cicero ontslag te nemen zonder argwaan te wekken en hij begon het leven van een rijke nietsnut. Hij heette in werkelijkheid Elyesa Bazna, handelde wat in auto’s en kon na de oorlog de villa op zijn buik schrijven.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (234) - Minder, minder, minder

Wilden wij meer of minder Nederlanders? Nederland kende het hoogste geboortecijfer en het laagste sterftecijfer van Europa. De van katholieken uitpuilende regering in het sterk verzuilde Nederland werd daar behoorlijk nerveus van en vond dat Nederland te vol werd. Toch kwam mijnheer pastoor nog steeds op huisbezoek om te vertellen dat er nodig kindertjes moesten worden bijgemaakt. Om hen weg te sturen kennelijk, want Drees zei in zijn nieuwjaarstoespraak: ‘Een deel van ons volk moet het aandurven zijn toekomst te zoeken in grotere gebieden dan eigen land.’ Later, in de troonrede, ging er nog een schepje bovenop: ‘De sterke bevolkingsgroei en de beperktheid van de beschikbare grond blijven een krachtdadige bevordering der emigratie eisen.’ Nederland telde op dat moment tien miljoen inwoners, de kranten stonden er vol van. De regering vond dat een ‘gevaarlijke grens’ en ging emigreren gemakkelijker maken door de overtocht te betalen en zakgeld mee te geven. Als gevolg van een overeenkomst tussen de geallieerde mogendheden, over van Duitsland te ontvangen herstelbetalingen, kreeg Nederland ruim dertigduizend kilo goud toegewezen. Kennelijk was er daardoor geld voor een oprotpremie.

Vanaf dat moment emigreerden er binnen tien jaar een half miljoen Nederlanders naar Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Niet omdat zij zich teveel voelden maar omdat er een tekort aan werk en woningen was. Er werd bij elkaar ingewoond, onbewoonbaar verklaarde huizen werden gewoon gebruikt, er werd gewoond in huisjes bij volkstuinen, schuren en bootjes en er werd niet gewoond door daklozen. In de arbeidersbuurten had praktisch geen enkele woning een badgelegenheid, het landelijk gemiddelde bedroeg ongeveer één bad of douche per zes woningen. In de Afrikaanderwijk bouwden sommige bewoners een douche op het kleine balkonnetje. In de winter hingen er soms ijspegels aan van meer dan een meter.

In 1950 werd de kunstmatige zoetstof cyclamaat geïntroduceerd, werd de eerste schaakcomputer ontworpen, startte de eerste luchtvaartdienst met straalvliegtuigen met een vlucht van Londen naar Parijs en kwam er voor Suriname een einde aan het koloniale tijdperk. Al viel het niet direct te merken, dat jaar was het begin van een nieuwe tijd. Een tijd waarin de welvaart langzamerhand groeide, de benepen burgerlijkheid en het gezag van overheid en kerk langzaam maar zeker krompen, de gezondheidszorg verbeterde, het individu zelfstandiger, de mode belangrijker en creatiever en de vrouw onafhankelijker werd.

De fiets was, zeker in Rotterdam, een veel gebruikt vervoermiddel maar Nederland begon ook te brommen. De Solex, een fiets met hulpmotortje, dat boven het voorwiel was geplaatst, oorspronkelijk Frans, werd al snel in Nederland in licentie gebouwd. De vraag ernaar was zo groot dat er wachtlijsten ontstonden. Drie Hagenaars kwamen op het idee om een clip-on motortje te produceren dat op een gewone, stevige fiets paste. Zij gaven het product een merknaam die was samengesteld uit de eerste twee letters van hun voornamen. Berini, dat klonk lekker Italiaans en er werd geen enkele moeite gedaan om het merk als Nederlands te promoten. Zo kwam het motortje goed in de markt. Zij vestigden een fabriek in Rotterdam waar zo’n honderdtachtig ‘Berini-eitjes’ per dag werden geproduceerd.

Melkboer en bakker bezorgden aan huis. De schillenboer haalde etensafval op, dat werd in de Maashaven op een schip overgeladen en ging naar de varkens op het land, die er sappige karbonades voor teruggaven. Lompen en metalen werden opgehaald. De huur en geld voor de krant werd aan de deur geïnd. Later kwam er ook nog een man van een afbetalingsmagazijn bij, de banken bleven buiten spel. Nog even. Op de scholen werden filmpjes vertoond die het sparen propageerden, de leerkrachten werden ingeschakeld om geld te innen. Schoolsparen, de schoolmeester werd bankbediende, elke week één voor één je kwartje bij hem brengen, en hij zette een stempeltje in je spaarbankboekje of gaf er een plakkertje voor. Ouders wilden niet voor elkaar onderdoen, dus bijna elk kind kwam braaf met zijn kwartje. De ongelukkige waarvan de ouders zelfs geen kwartje kon ophoesten, kroop van ellende weg onder de schoolbank.

Media hielden niet op de publieke opinie te hersenspoelen en een goodwill voor de banken te kweken. In de jaren zeventig is het dan ook niet moeilijk de werkenden zover te krijgen dat zij hun contant ontvangen loon bij hen stallen tegen een als aantrekkelijk gepresenteerde rentevergoeding, die als niemand meer terug kan, vervalt. Waarna voor noodzakelijke bankhandelingen moet worden betaald. De strategie van de drugsdealer. 

Eddy Christiani
(Foto: Wikipedia)

Het huiselijk leven was nog geruime tijd kneuterig en knus, voor de ramen sanseveria’s oftewel vrouwentongen. Moederplanten, noemden de artsen ze. Als de ramen moesten gelapt, wilde bij het verplaatsen van zo’n plant nogal eens een bladpunt een vrouwenoog beschadigen. ’s Avonds het gezin rond de kolenkachel of aan de tafel met pluchekleed waarop een stinkende asbak, midden in de te kleine woonkamer, die blauw stond van de sigarettenrook. De volgende morgen weer vroeg op. Even luisteren of er nog iets op de radio is. Annie de Reuver met Nederlands repertoire van vooral Tom Erich en Jaap Valkhoff. De Reuver en Eddy Christiani brachten verandering, bij  de radio was Nederlands repertoire tot dusver niet erg in. Tijdens Tom Erichs programma ‘Oud en nieuw, van alles wat’ kreeg ik vaak als toetje havermout met suiker en een klontje boter. Nog jaren later viel Pavlovs klassieke conditionering te constateren: als ik de piano van Tom Erich hoorde kreeg ik een havermoutsmaak in de mond. Ook kwam er om etenstijd een man langs de deur met ‘karnemelkse gortepap’. Vlees was er alleen op zondag bij het avondeten, op maandag en dinsdag was er de jus van zondag, op woensdag een balletje gehakt en niet op vrijdag maar op zaterdag vis, want op die dag was er markt. Op de zaterdagavond zocht de familie elkaar vaak op voor een spelletje kaart door de mannen. Vrouwen keken toe door de groeiende waas van sigarettenrook, kinderen speelden of lazen wat. Nog geen televisie.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (233) - ‘Kalmte en zelfbeheersing’

Met de dag hadden meer jongemannen niets met de oorlog die niet zo mocht heten. En zij zetten de hakken in het zand, net als Boy Edgar. Er was een opsporingsbevel naar hem uitgegaan en hij kon op gevangenisstraf rekenen. Toch keerde hij terug en trad gewoon op met zijn combo. Begin 1949 besloot hij een eind te maken aan zijn status van voortvluchtige en zich te melden als weigeraar. Edgar werd met onmiddellijke ingang opgesloten. Hij kreeg een voorwaardelijke veroordeling met een proeftijd van drie jaar. In die periode zou hij als arts in Indië moeten werken. Het ministerie eiste dat Boy Edgar voor vijf jaar zou tekenen en zag na zijn weigering af van uitzending. Edgar wijdde zich weer aan de muziek, gaf colleges anatomie, werd controlearts, en verklaarde dat het ministerie hem waarschijnlijk niet wilde uitzenden uit vrees dat hij communist was.

Anders ging het met dienstweigeraars die in Schoonhoven terechtkwamen. Zij zouden worden ingescheept naar Indië. Wie zich verzette zou daar voor de krijgsraad komen. Na die mededeling sloegen zij de inventaris van de barakken in puin. De mannen werden geïsoleerd en nog meer onder druk gezet. Daarna vertrokken zij vanuit de Rotterdamse haven, op ruim dertig man na die zich bleven verzetten.  

Voor Indië-weigeraars is nooit eerherstel gekomen. Velen raakten verbitterd doordat degenen die in Indië oorlogsmisdaden hebben begaan nooit voor een rechtbank ter verantwoording zijn geroepen. Kapitein Westerling, die opdracht gaf tot executies en ook graag zelf schoot, kreeg later een beurs voor zangstudie. De regering oordeelde dat oorlogsmisdrijven een uitzondering waren. En de bevolking bleef lang denken dat die niet bij de Nederlandse mentaliteit passen, dat er alleen aan de andere kant wreedheden zijn begaan. Nog in 1951 prijst Juliana de ‘kalmte en zelfbeheersing’ van het Nederlandse leger. Een onhoudbaar standpunt met de kennis van nu. Onder leiding van drie Nederlandse militairen werden op Sulawesi ruim anderhalfduizend burgers standrechtelijk geëxecuteerd. Zij protesteerden tegen de terugkeer van de Nederlanders. Op Zuid-Sumatra vielen rond de drieduizend doden bij luchtaanvallen tijdens een wapenstilstand.

Massageweld behoorde tot de militaire strategie en er werden op grote schaal oorlogsmisdrijven gepleegd. In vier jaar tijd verloren zo’n honderdduizend Indonesiërs het leven. Bijna vijfduizend Nederlandse militairen kwamen om.

In 2011 oordeelt de rechtbank dat de Nederlandse staat schadevergoedingen aan nabestaanden van geëxecuteerde Indonesische mannen op Java moet betalen. In 2016 wordt besloten dat er een groot onderzoek moet komen.

In de bioscopen de film noir The Third man.  Het scenario was van Graham Greene, de gelijknamige novelle was al in januari verschenen. Het verhaal speelde in het Wenen van vlak na de oorlog, waar de wederopbouw nog moest beginnen. Orson Welles vertolkte briljant de rol van Harry Lime. De muziek van en door Anton Karas versterkte de dreiging die in de lucht hing. Het thema uit de film, gespeeld op citer, was niet van de radio te branden en stond zo’n drie maanden in de tophitlijst van Billboard Magazine. Boudewijn wist de hand te leggen op een oude citer en speelde zijn vingers net zolang erop kapot tot hij de melodie vlekkeloos te pakken had. Toen de radio eindelijk wat anders bracht genoot de familie nog van het Harry Lime theme.  

Lieftinck wilde Nederland aantrekkelijk maken voor buitenlandse investeerders en devalueerde de Nederlandse gulden met dertig procent.

Het dagblad De Telegraaf rolde weer van de persen. Panorama bracht een artikel over het opheffen van de distributie: 

Er zou over de distributie der afgelopen tien jaren een hele roman te schrijven zijn. (…) Ze zal dan moeten verhalen van de beginperiode, toen de distributie feitelijk alleen slechts uit voorzorg werd gesticht. Ons land immers beschikte over voorraden, voldoende voor jaren. Onze vriendelijke oosterburen echter, voerden onmiddellijk een rigoureuze distributie in ons land door. (…) Er zou voorts in moeten verteld over de listige vervalsingen, die er ten behoeve van onderduikers en illegaliteit werden gepleegd…

(Foto: Wikipedia)

Terwijl jonge mannen nog worstelden met de gevolgen van hun weigering een onzinnige oorlog in te gaan, waren in Den Haag tijdens de Rondetafelconferentie  de besprekingen begonnen over de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië.

Rotterdam werd een ietsje opgeruimder. Het was afgelopen met het ongestructureerd plaatsen van afval langs de weg op de ophaaldag. De Gemeente deelde uniforme vuilnisvaten uit die snel te klein zouden zijn. De Rotterdamse Jazz Sociëteit  startte met een eerste concert in café-restaurant Belvédère. De belangstelling was groot en er kwamen al gauw meer concerten, in het Beursgebouw en het aan de Stationssingel gelegen noodgebouw De Kroon. De Sociëteit had een eigen orkest en verder speelde er onder meer de op bevrijdingsdag opgerichte Dutch Swing College en een combo van saxofonist Karel Reys, de broer van. Het ging er van dixieland tot bob. Volgens Rita was Karel een van de eerste beboppers in Nederland.

Het ging snel in de wereld. Mao Zedong riep de Chinese Volksrepubliek uit, de communisten hadden de burgeroorlog gewonnen en de nationalisten onder leiding van Chiang Kai-Shek vluchtten naar Formosa, het latere Taiwan. Mao bracht daarop nog meer onrust door een verdrag met Moskou.

Eind van het jaar riep de Sovjet-Unie de DDR in het leven, bleef Berlijn formeel onder toezicht van de vier bezettingsmachten en was Nederland zijn grootste kolonie kwijt. Koningin Juliana en Mohammed Hatta tekenden het onafhankelijkheidsverdrag van Indonesië. Nieuw-Guinea werd voorlopig behouden. De oorlog in Indonesië had het land scheppen geld gekost, ten koste van het oplossen van de woningnood.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (232) - Geruchten

En er was die oorlog die voorbij heette. Hanns Albin Rauter werd gefusilleerd en op een geheime plaats begraven.

En er was die oorlog die koud heette. In mei ging het licht in West-Berlijn weer aan en werden de barricaden van het spoor verwijderd. De luchtbrug ging nog de hele zomer door, tot eind september. Stalin zou de westerse troepen in Berlijn moeten dulden en moeten toezien dat de Bondsrepubliek Duitsland werd opgericht.

En er was die oorlog die geen oorlog heette. In Den Haag vergaderden de ministers over de toestand in Indonesië, zij besloten om Simon Spoor wegens zijn verdiensten te bevorderen tot viersterren generaal. De nieuwbakken generaal reageerde verheugd op zijn bevordering en overleed kort daarop aan een hartaanval. De slopende werkdruk in Indië was de fysiek niet sterke man uiteindelijk fataal geworden. Er waren geruchten dat Spoor was vergiftigd omdat zijn disgenoot bij een lunch in Tanjung Priok ook ziek was geworden en zelfs vier dagen in coma had gelegen. De geruchten bleven aanhouden maar een bewijs kwam er nooit.

Voeding aan geruchten gaf ook de ramp met de KLM Lockeed Constellation Franeker. Die kwam bij Bombay in slecht weer terecht, raakte met het onderstel de top van een heuvel en brak in stukken. Alle inzittenden  kwamen om het leven. Onder hen twaalf Amerikaanse journalisten, die op uitnodiging van de Nederlandse regering Indonesië hadden bezocht. Een snoepreis van jewelste, die het nodige effect sorteerde, de verslaggevers raakten vol begrip voor het Nederlandse standpunt en vreesden voor een communistisch Indonesië. Door de ramp vervloog de Nederlandse illusie dat de publieke opinie in Amerika door hun berichtgeving zou omslaan. Sabotage, werd er meteen gedacht. Ook hiervoor werd geen enkel bewijs gevonden.

Velen waren het aanhoudende gesodemieter meer dan zat en hunkerden naar opwekkendere gebeurtenissen. Het was dan ook een goede zet van museum Boijmans om de belangstelling voor kunst aan te wakkeren door de in Rotterdam geboren schilder Kees van Dongen te eren met een expositie. Helemaal goed ging het niet. Bezoekers die afkwamen op Van Dongens liefde voor het vrouwelijk naakt bedierven de sfeer en brave burgers die er moeite mee hadden dat voor de schilder de vrouw ‘het mooiste landschap’ was, maakten bezwaar. Het gemeentebestuur van het vooruitstrevende Rotterdam gaf opdracht enkele schilderijen te verwijderen. Enghartige en sombere tijden, nog steeds. Er bleef weinig tijd en financiële ruimte voor ontspanning. Jans grootste hobby’s waren vissen en kijken naar voetbal, vooral van Feijenoord. Hoewel hij ook de in Xerxes spelende Faas Wilkes bewonderde, zo sportief was hij wel. Gelukkig was er onze gemeenschappelijke liefde voor muziek want het lukte mij van geen kant om Jans andere genoegens op ook maar de geringste manier te delen. Broer Karel zou daar later beter weg mee weten. 

Jan nam mij enkele keren mee naar het stadion. Dat was snel over nadat hij had ontdekt dat ik op cruciale momenten uitgerekend naar andere dingen zat te kijken. Jan vond het gelukkig al snel zonde van het geld en ik hoefde nooit meer mee. De arme ziel kampte toch al met de teleurstelling dat na Faas Wilkes ook nog enkele Feyenoorders naar het buitenland vertrokken om daar voor geld te voetballen.

Ik deed nog wel eens pogingen wat belangstelling te veinzen door, voordat hij thuis kwam na een wedstrijd, op straat aan andere terugkerende liefhebbers te vragen wat de uitslag was. Konden we er toch nog even over praten. Daar kwam ik snel van terug nadat ik aan zo’n supporter had gevraagd ‘wat Feijenoord had gedaan’. Ik had beter moeten weten want het chagrijn droop die vent van zijn kop. ‘Gevoetbald’, zei hij. ‘Nou dat is dan voor het eerst’, probeerde ik grappig te zijn, en moest rennen voor mijn leven.

En dan dat vissen...

Wij fietsten naar het Rijsoordse Waaltje, Jan en ik, een behoorlijke rit. Hoewel zeer vroeg op de ochtend werd het al behoorlijk warm, het was al een paar dagen achtereen bloedheet. De banden plakten aan het asfalt. Het Waaltje lag er prachtig bij, als een spiegel, wat een rust, geen sterveling te zien. Jan wist precies waar hij een roeiboot kon huren en roeide al snel behoedzaam naar een goede stek. Die wist hij te vinden, hij keek eens aandachtig naar het voor mij rimpelloze water en het was ‘voor zijn roodkopere’. De boot werd vastgelegd aan de bijgeleverde staken die Jan voorzichtig in de bodem had gestoken en hij wierp lokaas in het water. Ik had Jan nog nooit zo gezien, stil, gespannen en heel kalm. Hij zei dat hij op zo’n moment erg nerveus was.

‘Nou moet je even heel rustig zijn om de vissen niet te verjagen, terwijl ik de hengels klaarmaak. Laat de boot vooral ook niet bewegen.’

En dat deed ik, heel rustig en stil zodat de boot niet bewoog en Jan niets merkte gingen achter zijn rug uiterst voorzichtig mijn schoenen uit, mijn sokken, mijn shirtje, mijn broek...

Onbeschrijflijk lekker was dat, na zo’n warme fietstocht een plomp in het lokkende water van het Waaltje! Het boven water komen viel wel tegen. Koeien boven de sloot, noemden havenarbeiders het, als zij vanaf beneden anderen over de ruimrand zagen loeren. Ik zag één koe boven de sloot, over de bootrand. Ik had nog nooit eerder een koe met zo’n kwaaie kop gezien.

‘Gloeiende, gloeiende, go...’, ben je nou helemaal besodemieterd. Ik vang zo geen vis meer.’

De boot werd nog een keer verlegd, het restant lokaas ging het water in, het mocht niet meer baten, met verbeten koppen fietsten wij in de toegenomen hitte naar huis.

‘En, grote vissen gevangen?’ zei Rieka.

‘Grote vissen? Met die krotekoker zeker, die mag nooit meer mee!’

Daar was Jans fameuze Laurel-krabbeltje weer eens.

‘Nou ja, het was hartstikke warm en het water was zo lekker!’

‘Addenooieleheine!’

Gelukkig, Jan hield nog van mij, want iemand die hij haatte, kon de ‘korenwindmolenrotpokke’ krijgen.

Rieka moest ineens iets doen in de keuken. 

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (231) - Flesh-impact

Het leven van de vrouw met de prachtige naam Margarita Carmen Cansino was allesbehalve rooskleurig. Mannen boetseerden haar tot de ster zoals zij die voor ogen hadden en bepaalden welke rollen zij zou spelen. Haar vader was een flamencodanser die les gaf aan filmsterren, waaronder de door Norma Jean zo bewonderde Jean Harlow. Door de crisis ging het mis met de dansschool en hij liet de dertien jaar oude Margarita de kost verdienen met dansen. De man gebruikte en misbruikte zijn dochter, die hij als een kleine verleidster presenteerde. In een Mexicaanse club zagen mensen van de Fox-Studio Margarita optreden en vroegen toestemming om haar in een film te laten dansen. Na screentests  kreeg zij een contract van zes maanden bij Fox Film Corporation. Filmmaatschappijen legden een stal aan van jonge meisjes, die hoopten een echte ster te worden. Margarita behoorde vanaf dat moment tot de stal Van Fox en kreeg rolletjes in B-films.

Een derderangs Spanjaard noemde Darryl Zanuck haar. De hork kreeg Fox in handen en zette Margarita op straat. Zij ontmoette ene Ed Judson, een man die net zo oud was als haar vader. Om aan haar familie te ontsnappen trouwde zij met de weerzinwekkende man, die in auto’s handelde en Margarita verkocht alsof zij een limousine was. Hij creëerde haar als ster, liet kiezen bij haar trekken om haar mollige wangen slanker te laten lijken, het teveel haar op het voorhoofd liet hij epileren en de dos roodverven. Zij moest afvallen en het Spaanse moest eruit. Een prachtige naam of niet, Margarita Carmen Cansino werd Rita Hayworth, dat lag beter in de markt. De achternaam ontstond door aan Margarita’s moedersnaam Haworth een ypsilon toe te voegen. Vanaf dat moment was Margarita de sexbom Rita. Judson liet uitdagende foto’s van haar maken en zorgde dat die terechtkwamen op het bureau van Harry Cohn, de baas bij Columbia. Die liet Rita meteen bij zich komen en keurde haar alsof zij een paard was. Zij werd een obsessie voor de tirannieke filmbaas, die zijn actrices regelmatig lastig viel. De kleine studio Columbia zat te springen om een grote naam en Rita Hayworth moest die worden. Cohn creëerde films speciaal voor haar. ‘Columbia, dat is Rita Hayworth’, zou Frank Sinatra er later over zeggen.

Rita brak door met Only Angels Have Wings  en werd een grote ster met The Strawberry Blonde  en Blood and Sand,  een kaskraker die lovende recencies kreeg.

Zij speelde met Fred Astaire in twee musicals en scheidde van Ed Judson, die veel geld van haar eiste en kreeg.

Inmiddels was het 1941, Orson Welles maakte zijn klassieker Citizen Kane.  Rita poseerde voor pin-upfoto’s en werd de lieveling van de troepen. Volgens meervoudig Oscarwinnaar Billy Wilder hadden slechts drie sterren wat hij noemde ‘flesh-impact’, een lichaam dat er op een foto uitziet alsof het leeft en dat je het echt kan aanraken: Jean Harlow, Marilyn Monroe en Rita Hayworth. Orson Welles zag zo’n foto van Rita in Life  en stelde alles in het werk om haar beter dan alsof te kunnen aanraken. Hij vertelde Rita over zijn moeilijke jeugd, hij verloor op achtjarige leeftijd zijn moeder en zeven jaar later zijn vader. Rita kwam los over wat zij allemaal had meegemaakt. De incest, die haar aan alcohol verslaafde moeder maar niet wilde zien. De klik was er en in 1943 trouwden zij, onaangekondigd, om Cohn geen kans te geven het huwelijk te verhinderen. Orson vormde Rita in positieve zin, hij bracht haar kennis bij van literatuur, filosofie en theater.

Cohn stapte over zijn woede heen en bood Rita na de geboorte van haar dochtertje Rebecca een rol aan. Rita ging Gilda  spelen in de gelijknamige film noir. De film, met tegenspeler Glenn Ford, kwam uit in 1946 en werd een succes omdat terugkerende soldaten Rita wilden zien spelen in een voor die tijd pikante striptease ‘Put the blame on Mame, boy’. Rita trok niet meer dan één lange handschoen uit. Maar hoe. De film werd een succes, ook in Europa waar in geen vijf jaar een Hollywoodfilm was gezien. Op Bikini werd een atoombom ‘Gilda’ genoemd.

Orson Welles bood Cohn aan een film voor Columbia te maken, Lady from Shanghai.  Hij regelde kort, platina blond haar voor Rita. Harry Cohn ontplofte. De film liep ook nog eens niet. Orson Welles ging in de politiek en het huwelijk van de twee overleefde dat niet. Hij was te vaak afwezig. Gossipcolumniste Elsa Maxwell, vermaard door haar feesten voor de upper ten, bracht Rita Hayworth in contact met de Pakistaanse prins Aly Khan. Dat liep uit op haar derde huwelijk en Rita wilde stoppen met acteren. Cohn was weer eens woedend, hij wilde haar carrière net een boost geven met een film over een Spaanse danseres die filmster werd, hoe kwam hij erop. De rol van die film, The Barefoot Contessa,  ging naar Ava Gardner, de toen – voor een tijdje – vrouw van Frank Sinatra. Volgens haar had Frank gedreigd zich door de kop te schieten als zij niet met hem trouwde. Ava was ook al bekend om haar stormachtige huwelijken. Frank verliet zij door tijdens een etentje in een restaurant niet meer terug te keren van een bezoek aan het toilet. Zij bleven vrienden, dat wel.

Rita scheidde van Aly Khan, die had nog zo wat vrouwen achter de hand, een kwaal waaraan wel meer prinsen lijden. Zij trouwde met Dick Haymes, die tot de populairste zangers in Amerika behoorde. Het huwelijk werd een hel met veel wederzijds geweld en hield niet lang stand. Rita raakte aan de drank. En probeerde het nog een keer met filmproducent James Hill. Dat huwelijk was nog een graadje erger. Zij vochten elkaar de tent uit.

Rita kreeg steeds meer moeite haar teksten te onthouden, het kwam voor dat zij nog geen zin van drie woorden vlekkeloos eruit kreeg. Op haar zestigste werd ontdekt dat zij al zo’n twintig jaar aan Alzheimer leed. Zij was 68 toen zij eraan overleed. ‘I did not have everything from life. I’ve had too much.’

Rita’s leven is exemplarisch. Sterren werden niet geboren, zij kwamen uit de fabriek. Met plastische chirurgie en tandcorrecties werden vrouwen getransformeerd tot lustobjecten.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (230) - Bubblegum

Ik hoorde Jan en Rieka er weleens over, gissend naar de ware toedracht. Jan met de pet werd niet geïnformeerd. Na haar terugkeer uit Canada verzamelde Juliana gelijkgestemden om zich heen. Religieus gedreven mensen die verlangden naar een wereldvrede. Bernhard moest er niets van hebben. Toch was het door zijn toedoen dat Juliana een vrouw ontmoette die, anders dan hij hoopte, een grote invloed op haar zou uitoefenen, Greet Hofmans. Zij dacht een lijntje met God te hebben, beweerde ‘doorgevingen van het Hogere’ te krijgen en beloofde dat zij Marijke kon genezen door haar op te dragen aan God. Bezijden de waarheid verklaarde de gebedsgenezeres na langere tijd dat Marijke begon te zien met haar linkeroog. De innige band die de gebedsgenezeres met Juliana opbouwde veranderde de aanvankelijk welwillende Bernhard in no time tot haar aartsvijand. Hofmans keerde zich bovendien, met de groep vriendinnen van Juliana, tegen de buitenechtelijke relaties van de prins. Die man mocht ook niks. Op zijn beurt zag de prins Hofmans steeds meer als een indringster met een slechte invloed op zijn vrouw. Hij ontzegde haar dan ook de toegang tot het paleis, wat Juliana aanvankelijk niet accepteerde. Waarschijnlijk dreigde zij zelfs met echtscheiding. 

De ‘affaire Hofmans’ groeit uit tot een crisis op Soestdijk die media en regering nog jaren gaat bezighouden. Medici vestigen er de aandacht op dat Hofmans zich ongeoorloofd met hun patiënten bemoeit, en dat loopt weleens slecht af. Er vinden onderzoeken plaats en er worden processen-verbaal opgemaakt. Juliana, die niet van plan is Marijke aan Hofmans’ zorg te onttrekken, wil desalniettemin een eventuele strafvervolging niet in de weg staan.

Bij een staatsbezoek aan de Verenigde Staten houdt Juliana vast aan zelfgeschreven speeches, die zijn beïnvloed door de opvattingen in haar vriendenkring. Bernhard dreigt niet mee te gaan, de minister van Buitenlandse Zaken en de ambassadeur in Washington nemen geen verantwoordelijkheid voor de toespraken, Drees gaat achter de vorstin staan. Als Hofmans het gerucht verspreidt dat Bernhard aan het vermogen van zijn vrouw zit, verschijnen er opeens publicaties over de affaire Hofmans in de buitenlandse pers. Prins Bernhard is informant van het Duitse blad Der Spiegel,  hij hoopt hiermee te bereiken dat publicatie ertoe zal leiden dat Juliana alle contacten met Hofmans stopzet. Het kabinet-Drees verbiedt de import van het betreffende nummer, dat kan dan nog, Jan met de pet wordt immers gezien als janlul. Het werkt averechts, de geruchtenstroom is niet meer te stoppen. Er begint een onderzoek. Hierna worden de contacten van Greet Hofmans met het hof dan toch beëindigd en de hofhouding gereorganiseerd.

Eind 1948 was Rotterdam groos op zijn Bouwcentrum dat werd geopend als coördinatiepunt voor de wederopbouw van Nederland, en op zijn Piet Roozenburg, sportman van het jaar, die wereldkampioen dammen werd. In 1943 werd hij al kampioen van Nederland, een prestatie die hij zeven keer herhaalt. En de dammer, die bekend staat om zijn spelvernieuwing, verovert nog drie keer de wereldtitel.

Belangstelling voor goede films en nieuwe ontwikkelingen in de kunst was er langzamerhand ook weer in de stad. De opening van kunstencentrum Het Venster voorzag daarom in een behoefte. Er werden betere films gedraaid en voor kunstenaars was er expositieruimte. Architect Bakema had gewoekerd met de ruimte en de inrichting was eenvoudig, wat niet wegnam dat het theatertje met zo’n tweehonderd zitplaatsen meteen zeer gewild was.

Het bleef problematisch in de wereld, het ene nieuws verdrong het andere. Rusland zag het als een ‘ontoelaatbare inmenging in de interne aangelegenheden van staten’ dat de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Universele verklaring van de rechten van de mens  bekrachtigde. En negen dagen daarna begon het Nederlandse leger zijn tweede ‘politionele actie’ tegen de Indonesische nationalisten. Drees ging met weerzin akkoord, de Tweede Kamer steunde nog steeds de aanval op Indonesië, alsof er geen protesten waren in een groot deel van de wereld.

Lucebert protesteerde met ‘Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia’:

Hoeveel wreekt de bruidegom de bruid

Als op Java plassen bloed zij stuiptrekt

Uitbuiters hun buit haar ogen oesters inslaan en uitzuigen?

Soekarno en andere belangrijke republikeinen werden gevangen genomen. De eerste acties leken een succes. De tegenstander werd echter niet verslagen en ging over tot guerrilla.

Kort na de jaarwisseling reisde Drees naar Batavia. In verband met de politionele actie ging hij er besprekingen voeren met dr. Louis Beel, eerder zijn vicepremier, nu de vertegenwoordiger van de Kroon in Indië. De Verenigde Staten keerden zich nu definitief af van het Nederlandse beleid en eisten onderhandelingen.

Het jaar 1949 begon met een zachte winter, waarna een zware noordwesterstorm door Rotterdam raasde en enorme schade aanrichtte. Dat kon de stad er nog wel even bij hebben. Het zachte weer was een tegenvaller voor de Russen. Zij hadden gehoopt dat de als regel strenge Berlijnse winter de luchtbrug flink zou bemoeilijken. Het liep anders, de vliegtuigen vlogen af en aan. Stalin koos eieren voor zijn geld en wilde onderhandelen.

Beter werden de verhoudingen er niet door. Kort na de oprichting van de Comecon, de economische samenwerkingsorganisatie van communistische landen, kwam de oprichting van de NAVO met als uitgangspunt dat wanneer er een lid werd aangevallen er gezamenlijk zou worden opgetreden tegen de vijand. De NAVO had alleen niet veel inzetbare militaire kracht en was vooral bedoeld om bij de West-Europeanen de angst voor een Russische aanval weg te nemen. Het hielp niet echt want het duurde maar een halfjaartje totdat de Russen een atoombom hadden. In augustus slaagde de eerste proef. En het Russische leger hielp de kou nog wat meer uit de wereld met de inzet van de AK-47. Een eenvoudig, betrouwbaar en tegen lage kosten te produceren aanvalsgeweer, later bekend als de ‘kalasjnikov’. Bondgenoten van de Sovjet-Unie produceerden en gebruikten het wapen al snel. En het geweer werd in grote hoeveelheden verspreid over Afrika, voor gebruik door verzetsbewegingen. De ontwerper, Michail Kalasjnikov, werd bevorderd, ontving een eredoctoraat, werd overladen met eerbewijzen en kreeg vele medailles. In zijn geboortedorp kwam er een standbeeld van de moordvent. 

Rita Hayworth
(Foto: Wikipedia)

Arthur Millers toneelstuk Dood van een handelsreiziger  kreeg een lovende pers en later de Pulitzerprijs en de Tony Award. Nederland annexeerde Duits grondgebied, Tom Kelly maakte met een achtergrond van rood fluweel iconische naaktfoto’s van Marilyn Monroe (‘I’ve been on a calendar, but never on time’); RCA bracht de eerste single uit; Gejaagd door de wind kwam in de bioscoop – tien jaar later dan in Amerika; Pete Felleman presenteerde de eerste hitparade op de Nederlandse radio en bij de, nu ook in Nederland geproduceerde, bubblegum kwamen filmsterrenplaatjes.

Foto’s van Amerikaanse filmsterren, al wat Amerikaans was kon op grote belangstelling rekenen. Vooral meisjes, die het ‘poesiealbum’ voorbij waren, verzamelden ze fanatiek en dat was hen nogal eens aan te zien ook. De lippen dermate schraal, dat zich zelfs korsten vormden, bleven zij constant een deel van hun mondvoorraad bellenblaaskauwgom in gigantische proporties naar buiten brengen, tot de bel barstte en de gum van het gezicht moest worden gehaald. Op naar de volgende. Bij het plaatjes ruilen waren jongens er vooral in geïnteresseerd of er nog foto’s van sterren in badpak bij zaten. Doris Day, Esther Williams. Dat Amerikaanse sterren zo vaak trouwden en scheidden bleef verbazen. Marilyn Monroe trouwde drie, Rita Hayworth vijf keer. Acteur en scenarioschrijver Orson Welles, wereldberoemd door zijn radio-uitzending van War of the Worlds,  was haar tweede echtgenoot; de Pakistaanse prins Aly Khan haar derde.

Als Rita Hayworth heet wordt

En Aly Khan kan niet

Mag Orson Welles wel es

De jongen die er voor de zoveelste keer weer eens grappig mee wilde zijn, kon worden getroffen door een welgemikte meisjesschoen. Het is de vraag of er wel volledig werd begrepen waarover het chronologisch niet kloppende rijmsel ging, want filmsterrenplaatjesverzamelaars waren groener dan het gras aan de andere kant van de heuvel. Sterren werden overdreven vereerd. Hollywoods publicity  gaf een geïdealiseerd beeld van hun wereld.

(wordt vervolgd)

nnn