Voor de arbeidersklasse
was de autoriteit de nieuwe vijand. Wie de moed had er de aandacht op te
vestigen dat de werkomstandigheden in de Rotterdamse havens op oorlog leken,
werd uitgemaakt voor communist.
Wie bij de Gemeente solliciteerde kon het wel
schudden als thuis De Waarheid werd
gelezen. De Binnenlandse Veiligheidsdienst hield zich bezig met het in kaart
brengen van de abonnees van die krant, die enige tijd de grootste van het land
was. Nederland liep mee aan de leiband van Amerika. De hardnekkigheid van tegenover
elkaar staande partijen manifesteerde zich ook hier. De partijen ter
rechterzijde tegenover socialisten en vooral communisten, die ongenuanceerd
werden gezien als stalinisten. In weerwil van de positieve berichtgeving in De Waarheid liep ook bij communisten de
bewondering voor Stalin echter terug. Het werd met de dag duidelijker dat in
Rusland de terreur groeide. Strafkampen liepen er vol. Stalins methode om het
land weer op te bouwen was gewelddadig. Hij probeerde te voorkomen dat
oorlogshelden populairder zouden worden dan hijzelf. Het werkte averechts,
volgelingen keerden zich van hem af. De linkse schrijver George Orwell ging
daarin voor. In Engeland kwam zijn Animal
Farm van de pers. Een satirisch verhaal over dieren die er genoeg van
hebben om als slaven van de mensen te moeten dienen. Orwell bekritiseerde het
totalitaire systeem van de Sovjet-Unie en het verraad van Stalin aan de
revolutionairen. Pas twee jaar later kwam er een Nederlandse vertaling van het
boek dat Orwells doorbraak als schrijver betekende.
 |
| Orwell (Foto: Wikipedia) |
Eric
Arthur Blair, zoals Orwell in werkelijkheid heette, had al vroeg een afkeer van
het Britse kolonialisme en imperialisme. Hij kwam als journalist al voor de
oorlog op voor de zwakkeren in de samenleving en wordt daarom gezien als een
van de grondleggers van de participerende journalistiek. De hater van het
fascisme vocht mee in de Spaanse Burgeroorlog, waar hij ernstig gewond raakte.
Dat Orwell daar ook de aard van het dictatoriale stalinisme leerde kennen was
een ervaring, die hem zich voor altijd tegen de Russische leider deed keren. ‘Ik
hoor aan links toe en moet daarin verder werken, hoezeer ik ook het Russische
totalitarisme en zijn giftige invloed in dat land haat’, zei hij er zelf over.
Gedurende
meer dan twintig jaar werd er over Orwell een dossier bijgehouden. Dat
vermeldde dat hij een vergevorderde communistische visie had.
De
samenleving kreeg schizofrene trekjes. Bewondering en afkeer gingen hand in
hand. Bewondering voor de bevrijders, die overging tot een hang naar ‘the
American way of life’. Afkeer van het felle anticommunisme van diezelfde
bevrijders. In de Afrikaanderbuurt werden De
Waarheid en Het Vrije Volk huis om
huis gelezen en de kerk aan de Paul Krugerstraat druk bezocht. De
communistische partij was er populair door haar ondergrondse activiteiten
tijdens de oorlog. Als communistische politici het volk toespraken vanuit de
muziektent op het Afrikaanderplein zag het er in no time zwart van de mensen,
die welwillend aanhoorden dat het koningshuis moest worden afgeschaft, terwijl
zij kort tevoren nog samendromden om Wilhelmina te zien langskomen. Er viel
geen touw aan vast te knopen, ik stond erbij en keek ernaar. Het kerkbezoek liep
wel snel terug, doordat veel jongeren zich begonnen af te zetten tegen het
geloof. Daarvoor hadden zij teveel klappen opgelopen en te weinig steun van de
kerk ondervonden. Velen zworen God af. Kunstenaars en schrijvers zochten
opnieuw de wegen naar de vrijheid. Sartre was al in 1943 voorgegaan met zijn
uiteenzetting van het existentialisme in L’être
et le nuant. Het existentialisme, dat ieder persoon beschouwt als uniek,
verantwoordelijk voor eigen daden en lot. De oorlog was een ruwe onderbreking
geweest van de maatschappelijke vooruitgang. De jonge generatie ging op zoek
naar zijn eigen identiteit.
Er kwam
een generatie schrijvers met een andere visie. Louis Paul Boon die oorlog zag als
de kleine man tegenover de sterke. Van het Reve die een jonge man zonder
idealen liet zien, Anna Blaman die het lesbianisme aanroerde, Willem Frederik
Hermans die de houding van de Nederlanders tijdens de oorlog bekritiseerde.
Niet iedereen was er blij mee dat vaak de zinloosheid van het bestaan werd
benadrukt in de literatuur.
De beeldende kunst zocht nieuwe wegen omdat het met de
trauma’s van de oorlog ondoenlijk was voort te borduren op datgene waarmee men
voor die tijd bezig was. De Fransman Jean Dubuffet reisde naar Zwitserland om
daar kunstenaars, schrijvers en psychiaters te ontmoeten. Zijn belangstelling
ging uit naar kindertekeningen en werk van geestelijk gehandicapten en
gedetineerden. En hoewel hij de invloed daarvan op zijn eigen werk ontkende,
schilderde hij in een wilde stijl en gebruikte hij naast verf asfalt en glas.
Hij lanceerde de term ‘art brut’, voor een non-conformistische kunst. In
Nederland werd de Vrije Beeldendekunstbeweging opgericht, die uiteindelijk zou
opgaan in Cobra, de belangrijkste internationale avant-garde beweging in de
Europese kunst direct na de oorlog.
(wordt
vervolgd)
nnn
Geen opmerkingen:
Een reactie posten