ANNA'S JAREN (25)

Bij zo’n verhaal als dat van Mata Hari viel er even niets te lachen voor Anna. Zij had ook haar ernstige momenten, oneerlijkheid en onrecht kon zij slecht verdragen en in de confrontatie daarmee kon zij ook best wel eens mopperen, al duurde het niet lang. In die moeilijke jaren van haar jonge leven had zij zo vaak mensen in de fout zien gaan, omdat in de armoe van toen de zorg voor de kinderen hen ertoe bracht. Hoewel zij geen begrip kon opbrengen voor de rare ideeën van Zelle bracht haar levensverhaal reminiscenties aan de weliswaar minder romantische manieren om in het levensonderhoud te voorzien van de vrouwen in ‘de Polder’, waar de stront nog werd opgehaald met de zogenaamde kiebeltonnen en waar de cholera altoos om de hoek loerde.

Fusillade van Mata Hari (Wikipedia)

Overigens benadrukken die discussies en de onzekerheid over schuld of onschuld van Mata Hari de zinloosheid van de doodstraf. In de Verenigde Staten hebben inmiddels tientallen mensen, die achteraf onschuldig bleken, jaren in de dodencel doorgebracht of zelfs de dood gevonden op de elektrische stoel of aan de injectiespuit.

Je zult het als rechter of jury maar op je geweten hebben.

Daarbij groeit de lijst met mislukte executies almaar. Nog in juli 2014 sleepte in Arizona de terechtstelling van Joseph Wood, die was veroordeeld voor het doden van zijn vriendin en haar vader, zich bijna twee uur voort. Normaal duurt die afgedwongen doodsstrijd maximaal vijftien minuten. Eerder ging het mis bij terechtstellingen in Oklahoma en Ohio. Farmaceutische concerns in Europa maar ook in de VS weigeren nog langer middelen voor een zachte dood te leveren als die worden gebruikt bij executies. Amerikaanse staten, die de doodstraf voeren, raken daardoor in de problemen, zij moeten zoeken naar alternatieve middelen en daarmee bestaat nauwelijks ervaring.

Amerika is een van de weinige westerse landen die de doodstraf nog kennen en hoewel er een kentering lijkt te komen doordat steeds meer Amerikanen de doodstraf afwijzen, is het einde van deze barbaarse straf nog lang niet in zicht.

Voorstanders van de doodstraf  zijn van mening dat die afschrikwekkend werkt, terwijl het tot op heden niet wetenschappelijk is aangetoond dat een wetsysteem met doodstraf effectiever is dan zonder. Welke argumenten die voor de doodstraf zouden kunnen pleiten de voorstanders ook bedenken, ze gaan altijd voorbij aan de onherroepelijkheid in geval van achteraf aangetoonde onschuld. Hoe je het ook wendt of keert, of je een mens doodt op basis van gelegaliseerde motieven of met criminele drijfveren, het blijft een vorm van moord.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (24)

Na haar tragisch einde werd het doodvonnis heftig bekritiseerd. De discussie over haar schuld liep door tot in de zestiger jaren, waarin Sem Waagenaar  in zijn boek ‘De moord op Mata Hari’ stelde dat zij onschuldig was, maar hij kwam er later toch weer enigszins op terug. Het meest voor de hand liggende scenario is dat Mata Hari niet van alle smetten vrij was. Of er moet worden aangenomen dat haar pathologische neiging de hogere vechtjassen te adoreren de drijfveer was om stelselmatig van partij naar tegenpartij te vlinderen en zich met vriend en vijand tussen de lakens te vlijen. Haar informatie-inwinning als spionne voor de Duitsers moet in elk geval maar een fractie hebben gehad van het gewicht dat de Fransen in de smerige politiek die aan een gruwelijke oorlog kleeft eraan gaven. Om de eigen strategische fouten te verheulen beweerden zij dat Mata Hari’s verraad duizenden soldaten het leven had gekost, terwijl de Engelsen haar een stuntelende pseudo-spion vonden, die volgens hen leed aan syfilis en grootheidswaanzin. Een Franse krijgsraad bevond haar schuldig en veroordeelde haar tot de dood door het vuurpeloton. Een mensenleven meer of minder telde nog nauwelijks in die periode van gifgasgebruik.

Het gerechtsdossier wordt pas in 2017 openbaar gemaakt, mogelijk wordt de ware toedracht dan duidelijk.

(Afbeelding Wikipedia)

Het zou misschien een heel klein beetje beter zijn gesteld met de wereld als Griet ooit eens het ware verhaal had kunnen vertellen. Maar tegen de hoogste prijs werd Mata Hari een legende en haar leven werd meermaals verfilmd, onder andere met Greta Garbo in de hoofdrol. ‘Dishonored’ met Marlene Dietrich ging ook over de kwestie, het verhaal over een legende gespeeld door twee actrices, die op hun beurt zelf een legende werden. Het verhaal werd ook in het theater gebracht en in een televisieserie.

Anna en mijn ouders hadden die films gezien en de geschiedenis van Mata Hari was meer aanleiding tot gespreksstof dan de werkelijke achtergrond, de grote oorlog, waarin zich gruwelijke taferelen hadden afgespeeld. Zo’n persoonlijk verhaal brengt het verleden dichterbij en brengt des te heviger het besef met zich mee dat je met een wapen ook meteen het recht in handen hebt. De taal en het recht worden gesproken van diegenen die over de wapens beschikken en dat is tot op heden niet veranderd in deze wereld, waarin bijvoorbeeld de Islamitische Staat (IS) dankzij oliegelden over voldoende wapens beschikt om via een direct lijntje met allah te kunnen weten dat zij zijn schepselen de strot mogen afsnijden.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (23)

Zij werd opgehaald met een auto, die haar vergezeld van begeleiders, naar de Polygon van Vincennes bracht.

Doodsbleek was zij inmiddels toen zij daar naar de executiepaal werd begeleid maar zij beefde niet en weigerde de blinddoek. Zij gaf  haar begeleiders een hand voordat haar polsen werden samengebonden. Het executiepeloton, bestaande uit twaalf zouaven onder leiding van een officier, richtten de geweren op haar borst. Nadat de officier met zijn degen een teken had gegeven volgde een salvo. Zij viel voorover en een adjudant gaf haar het genadeschot.

Mata Hari  was geschiedenis.

Een geschiedenis die nog lang gesprekstof zou vormen en haar tot een legende zou maken.

Margaretha Geertruida Zelle was in 1876 geboren in Leeuwarden en werd toen nog gewoon Griet genoemd. Negentien jaar oud was ze toen ze trouwde met een twintig jaar oudere KNIL-kapitein, ze had al van jongs af aan een voorliefde voor mannen in uniform: ‘De officier is in mijn ogen een hoger wezen, een held, steeds bereid tot het trotseren van allerlei gevaren en tot het beleven van avonturen’, aldus Margaretha Geertruida.

Het echtpaar vertrok na de geboorte van hun eerste kind, een zoon, naar Nederlands-Indië, waar zij ook nog een dochter kregen. Zij werd in Indië lid van een lokale dansgroep en begon zichzelf Mata Hari te noemen, Maleis voor ‘oog van de dageraad’, de zon. Margaretha’s zoontje overleed en ook ontstonden er huwelijksproblemen, het echtpaar keerde terug naar Nederland waar het tot een scheiding kwam.

(Foto Wikipedia)

Mata Hari begon een carrière als danseres  in een genre dat wij tegenwoordig als striptease omschrijven en zij maakte haar optredens interessant door ze af te stemmen op de geromantiseerde ideeën over Azië die in de mode waren. Optredens in Parijs, Wenen, Monaco, Madrid en Milaan volgden en in 1915 trad zij op in Amsterdam, waar al geruchten rondgingen over haar snel verworven rijkdom en mogelijke spionage.

Omdat Nederland neutraal bleef mocht Mata Hari vrij over de grenzen reizen wat zij dan ook veelvuldig deed en waar ze kwam, kwam zij in politieke en militaire kringen te verkeren. Bij de Engelsen was de gedachte opgekomen dat zij een spion was, de Fransen dachten het uiteindelijk zeker te weten maar beweerden dat haar slimheid het onmogelijk maakte afdoende bewijzen tegen haar te vergaren. Desondanks arresteerden zij haar en verkondigden zij dat Zelle meerdere feiten bekende.

Mata Hari probeerde vanuit de gevangenis de buitenwereld te overtuigen van haar onschuld. Het mocht niet baten, zij werd ter dood veroordeeld.

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (22)

Om een klein beetje een indruk te krijgen van Anna’s levensomstandigheden als alleenstaande vrouw met vier kinderen in die periode veertien-achttien, kon ik het niet nalaten weer eens de geschiedschrijving van Rotterdam te raadplegen. De Rotterdamse bevolking blijkt bij het uitbreken van de oorlog zeer onrustig te zijn geweest door de plotselinge mobilisatie. Er werd op grote schaal gehamsterd door degenen die daar het geld voor hadden. De in omloop zijnde bankbiljetten werden niet meer vertrouwd en er ontstond een run op de banken om deze in te wisselen. Ondanks dat burgemeester en wethouders lieten weten dat er met het papiergeld niets mis was, bleef men inwisselen en ontstond er een tekort. Nog geen twee maanden na het uitbreken van een oorlog, waaraan Nederland niet meedeed, was B&W gedwongen noodgeld in omloop te  brengen. Nog weer eens twee maanden later was het aantal Belgische vluchtelingen dat de stad moest zien te herbergen opgelopen tot 23duizend.

De vluchtelingen werden overal ondergebracht waar maar iets van een dak aanwezig was, in loodsen, bedrijfsruimten, clublokalen, in binnenvaartschepen en ook thuis bij particulieren. Doordat de Britten dreigden de Nederlandse havens te blokkeren om doorvoer van goederen naar Duitsland te belemmeren, werd de Noordzee voor neutrale schepen tot gevaarlijk gebied verklaard, waardoor deze de Rotterdamse haven meden. Daardoor liepen voedsel- en brandstoffentekort en vooral de werkloosheid nog harder op dan in de rest van Nederland.

De Polder grotendeels gesloopt, de bouwplaats
van het stadhuis gereed voor de eerste steen.
(foto Wikipedia)

Toch werd er ook nog gefeest, want Koningin Wilhelmina kwam de eerste steen leggen voor het nieuwe stadhuis aan de Coolsingel. Ze zal het wel niet helemaal alleen hebben gedaan want die steen weegt zeshonderd kilo en veel lekkers moet er niet zijn geserveerd bij de borrel achteraf, want niet lang daarna kwam de Distributiewet in werking en werd het Gemeentelijk Distributiebedrijf opgericht dat aankoop en verdeling van schaarse goederen ging regelen. 

Via bonnen kon tegen een vastgestelde prijs een deel (echt waar het produkt had officieel die naam, ik verzin het niet) ‘eenheidsworst’  worden bemachtigd. De worst had een door de regering verplichte samenstelling, was van slechte kwaliteit en kostte elf cent per ons. En zelfs dat was voor sommigen nog te duur. Zowat alles ging op de bon, tot schoenen toe. Die bonnen kreeg eenieder gelijkelijk toebedeeld, maar met het geld ging dat iets anders.

En in de zomer van 1918 kwam er ook nog even een Spaanse griepepidemie, die met ups en downs doorliep tot in begin 1919. Scholen moesten hun deuren sluiten en ziekenhuizen meldden een noodsituatie. Toen de griepgolf aan zijn einde kwam waren er 2300 mensen overleden.

Maar daarover had Anna het dus nauwelijks, liever sprak zij met mijn ouders over die vrouw van Nederlandse afkomst, die de vijftiende oktober van het jaar 1917  ’s morgens om tien minuten over vijf werd gewekt, zich opdofte zoals ze gewend was, opzichtige kousen aantrok, zich zorgvuldig kleedde in een zijden japon, een kostbaar bont om de schouders drapeerde, een parelketting om haar hals deed, een grote, vilten hoed op het verzorgde kapsel zette en zei: ‘Ik ben gereed.’

(wordt vervolgd)

nnn

ANNA'S JAREN (21)

Oorlogen werken emanciperend voor vrouwen, omdat mannen onder de wapens komen nemen vrouwen hun werk op het thuisfront voor een groot deel over, maar dan vaker nog slechter betaald dan de mannen; in die zin valt er eigenlijk nauwelijks van emancipatie te spreken.

In de oorlogvoerende landen werkten veel vrouwen in de wapenindustrie. 

De bevrijding van eerdere beperkingen kwam vooral tot uiting in de kleding, de rokken werden korter  en het gebruik van de beha kwam in zwang. Merkwaardig overigens, want in de zeventiger jaren van de vorige eeuw zouden beha’s juist demonstratief worden verbrand, de beha (BH) moest juist uit om de gelijkheid tussen vrouw en man te benadrukken, een niet zo voor de hand liggende gedachte eigenlijk, want het verschil tussen man en vrouw zonder beha blijft praktisch altijd evident. Enfin, waarschijnlijk mede onder de invloed van de zwaartekracht is hierop uiteindelijk toch ook weer teruggekomen.

Affiche uit 1918
van Theo Molkenboer
(Wikipedia)

De minimale lift die de vrouwenemancipatie door de oorlogssituatie kreeg kon niet verhullen dat de sociale vooruitgang nagenoeg tot stilstand kwam, ook in het neutrale Nederland. Het algemeen kiesrecht voor mannen vanaf vierentwintig jaar werd pas ingevoerd in december 1917, de vrouwen kregen passief kiesrecht, zij konden dus wel worden gekozen maar mochten nog niet stemmen, dat ging nog twee jaar duren.

Anna heeft daardoor tot haar achtendertigste wel de gevolgen van het beleid der bewindvoerders aan den lijve mogen ondervinden maar niet mee mogen bepalen wie deze posities dan wel mochten bekleden.

De eerste vrouw, die in de Tweede Kamer werd gekozen, was SDAP-lid Suze Groeneweg, dat was in 1918. Drie jaar lang zou zij het enige vrouwelijke kamerlid blijven. Opgegroeid in een landarbeidersgezin in de Hoekse Waard, had zij het weten te brengen tot onderwijzeres in Dordrecht en Rotterdam. Kort na haar aanstelling als kamerlid, werd zij onder andere ook nog gemeenteraadslid van Rotterdam, ook al weer als eerste vrouw. Twaalf jaar lang zat zij in de Rotterdamse gemeenteraad en mede dankzij haar initiatief kwam er in 1927 een huishoudschool op Zuid, die er nog steeds was in de tijd dat ik in de Afrikaanderbuurt woonde. Voor Nederland is zij van grote betekenis geweest op het gebied van de vrouwenemancipatie. Toen zij op vijfenzestigjarige leeftijd overleed, was zij Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Over die Eerste Wereldoorlog hoorde ik Anna vrijwel nooit spreken, logisch want bij mijn leven werd er alweer geworsteld met de trauma’s van de tweede, die net achter de rug was. Bovendien wisten gewone stervelingen ten tijde van de Eerste Wereldoorlog nauwelijks wat er zich precies afspeelde, zij werden voornamelijk  geconfronteerd met de gevolgen in het dagelijkse leven en die moeten voor een alleenstaande moeder met vier kinderen omvangrijk zijn geweest. Een sociaal vangnet ontbrak, Anna moest het maar zien te redden met wat geld van de armenzorg. Hoe omvangrijk die problemen geweest moeten zijn valt alleen maar te raden, over haar eigen moeilijkheden heb ik Anna nooit horen klagen.

(wordt vervolgd)

 nnn

ANNA'S JAREN (20)

Toch wisten ook toen in die barre periode 14-18 weer enkelen de situatie te gebruiken om grote rijkdommen te vergaren, de zogenaamde OW’ers, oorlogswinstmakers, een term die in de Tweede Wereldoorlog eveneens  zou opduiken.

Verder was het niet anders dat de armen ook nog het zwaarst werden getroffen door de economische gevolgen.

Anna behoorde tot die armen in dat jaar dat Europa in brand stond en haar al zo zorgelijke situatie zou nog verergeren.

Vooropgesteld dat er werk was, had een man van rond de dertig in die tijd al een werkperiode van zo’n twintig jaar achter de rug, vaak onder arbeidsomstandigheden die wij heden ten dage zonder meer kwaadaardig zouden noemen. Ongelukken in haven en industrie waren schering en inslag. Bijvoorbeeld bij de productie van gietijzeren objecten, waarbij mallen werden volgegoten met gloeiend, vloeibaar ijzer kon het nogal eens mis gaan, heb ik mij laten vertellen. En dat dat werk niet zelden werd verricht door jonge mensen, kinderen nog eigenlijk, in een verstikkende, zuurstofarme omgeving en zonder beschermende kleding. Als er werd gemorst droop de gloeiende materie langs de kleding en kwam op de klompen terecht, die onmiddellijk vlam vatten, dikwijls met het afschuwelijke gevolg dat de werkkracht verder minder valide door het leven moest. 

Handmatig ijzergieten,
afbeelding bij de uitleg
op Wikipedia. Zelfs redelijk
beschermd moet het fysiek
behoorlijk belastend zijn.

Wanneer een arbeider ziek werd, werkte hij zo lang mogelijk door want wie ziek thuis bleef, kreeg geen geld. Zo ook Anna’s man Dirk, die het zo lang mogelijk probeerde vol te houden toen hij een zware kou, misschien influenza opliep. Weinig weerstand door  veel te veel werkuren onder slechte omstandigheden en tekort aan vitaminen door niet al te beste voeding speelden hem parten. De griep ging over in een zware longontsteking.

Na het wegebben van de golven cholera handhaafden tuberculose en longontsteking zich als de ziekten der armen en longontsteking was voor de komst van antibiotica niet of nauwelijks te genezen. Door de ontsteking kunnen de longblaasjes sterk verzwakken, waardoor de longcapaciteit sterk wordt verkleind met meestal de dood tot gevolg. Het eerste echte antibioticum penicilline zou pas veertien jaar later als werkzame stof worden ontdekt door de Britse arts-bacterioloog Alexander Fleming en het zou nog tot de Tweede Wereldoorlog duren eer de productie op gang kwam.

Dirk had geen schijn van kans, hij overleed, eenendertig jaar oud.

In de moeilijke omstandigheden die de oorlog al met zich meebracht, bleef Anna na een huwelijk dat tien jaar had geduurd, alleen achter met vier van de zes kinderen die zij had gekregen, in de leeftijd van twee tot elf jaar.

Van haar gezin, dat had kunnen bestaan uit acht personen, resteerden er nog vijf.

Gezinnen waren weliswaar omvangrijk in die tijd maar ze telden ook weer snel af, alhoewel in het begin van de twintigste eeuw verbetering intrad, vooral bij de beter gesitueerden. Er bleven nog lang grote verschillen in sterftekans tussen arbeidersklasse, middenstand en rijken.

(wordt vervolgd)

nnn